Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie – kiedy pojawiło się chrześcijaństwo w Lędzinach? – nurtowało wielu badaczy i historyków. Czy chrześcijaństwo było Lędzinach i okolicach przed 966 rokiem? Od strony naukowej trudno to potwierdzić. Podejmowane przez historyków badania archeologiczne wzgórza, gdzie stoi kościół św. Klemensa nie przyniosły nowych faktów, a dostępna literatura naukowa nie udziela jednoznacznej odpowiedzi. Warto jednak w tych rozważaniach zwrócić uwagę na trzy zagadnienia:

1. Źródło – Żywot św. Metodego;

2. Badania prowadzone przez prof. Wiktora Zina w kościele św. Klemensa w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia;

3. Jana Długosza, który wskazuje w jego „Dziejach Polski”, jakoby Jaksa z Miechowa po wybudowaniu kościoła na wzgórzu podarował część ówczesnej wsi Lędziny klasztorowi benedyktynów w Sieciechowie.¹

Najstarszym źródłem, a jednocześnie zestawieniem plemion zaludniających wczesnośredniowieczną ziemię górnośląską jest tekst tzw. Geografa Bawarskiego, spisany około 870 roku w Ratyzbonie. Wymienia między innymi Wiślan. Ziemia pszczyńska w tym czasie – pod koniec IX wieku – położona była na pograniczu wczesnośredniowiecznego Śląska i „państwa” Wiślan oraz Państwa Wielkomorawskiego. Trudno jest wskazać siedziby wiślańskie na terenie ziemi górnośląskiej. W ocenie ks. Franciszka Maronia – badacza, śladów bytności i wiślańskich wpływów należy dopatrywać się w nazwach takich jak Wisła koło Pszczyny. Cechą charakterystyczną są również zachowane nazwy patronimiczne kończące się na „ice” – np. Jaroszowice, Cielmice, Urbanowice, Kopciowice. Nawiązują do przodownika lub założyciela pierwotnej gromady albo osady. Najstarszymi nazwami są topograficzne, ulegające zmianom i określające hydrografię terenu lub znamiona terenowe. Przykładem są nazwy dzisiejszych miejscowości lub przysiółków lędzińskich: Chełm, Górki, Zamoście. Źródła historyczne zachowane dla wczesnego średniowiecza dostarczają zbyt ogólnikową wiedzę odnośnie pogranicza Śląska i ziemi krakowskiej. Wiele zastrzeżeń wzbudzają przypuszczenia, że teren ziemi pszczyńskiej mógł być chrystianizowany przez misję świętych Cyryla i Metodego. W „Żywocie św. Metodego, czyli Legendzie Panońskiej” pojawił się zapis potwierdzający zależność Wiślan od Państwa Wielkomorawskiego poprzez przyjęcie chrztu przez jego władcę. Historycy toczą spór na ten temat i wielu z nich powątpiewa w możliwość rozszerzenia się oddziaływania przez misję Cyryla i Metodego.² Podobne tezy związane z oddziaływaniem na Lędziny misji z terenu Państwa Wielkomorawskiego, głosił prof. Wiktor Zin. Warto w tym miejscu wspomnieć, że podczas prac obejmujących inwentaryzację architektoniczną kościoła św. Klemensa, przeprowadzono prace wykopaliskowe, tuż przy fundamencie budowli, które wskazały na istnienie możliwości zachowania elementów wtórnych kamiennej budowli romańskiej. Prace prowadzono bez nadzoru ze strony wojewódzkiego konserwatora zabytków, stąd trudno te wnioski traktować, jako wiarygodne.³

Drugim ważnym elementem jest moment zbudowania kościoła św. Klemensa, który wskazuje na ugruntowanie się chrześcijaństwa w Lędzinach. O samym kościele, jak i hipotezach dotyczących jego powstania w literaturze znajdziemy wiele informacji. Część z nich — powieści z elementem fikcji literackiej — podejmowała się trudnego zadania rozstrzygnięcia genezy świątyni. Faktem jest, że o istnieniu kościoła w połowie XII wieku wiemy dzięki kronikarzowi, Janowi Długoszowi. Informacje o pierwszym historycznym władcy – rycerzu Jaksie herbu Gryf nie odnajdują swojego odzwierciedlenia poza pośrednim przekazem Długosza pochodzącym ze schyłku XV wieku. Temat początków chrześcijaństwa wymaga dalszych badań, a brak jakichkolwiek dokumentów do połowy XII wieku, a w przypadku Lędzin XIII stulecia, nie pozwala jednoznacznie ustalić początków życia chrześcijańskiego na terenie ziemi pszczyńskiej. Nie można wykluczyć, że wcześniej istniało zjawisko oddziaływania misji Cyryla i Metodego z terenu Państwa Wielkomorawskiego ze względu na bliskie położenie Lędzin, jak i ze strony „państwa” Wiślan. Pozostawmy to sferze domysłów i przypuszczeń.

Pierwsze świątynie powstawały głównie w grodach biskupich i kasztelańskich. W grodach kasztelańskich kościoły powstawały w tych miejscach, gdzie kasztelan był bardzo zamożny, a gród miał swe znaczenie, chociażby strategiczne. Najstarszą chrześcijańską świątynią wybudowaną na Śląsku, zdaniem naukowców, mogła być rotunda murowana z początków XI wieku, jaka zachowała się w Cieszynie. Kościoły nie były przeznaczone dla pospolitego ludu, tylko dla księcia i jego świty. Wprowadzenie chrześcijaństwa do nowo powstałego państwa polskiego było wydarzeniem o charakterze politycznym. W tym czasie zwykli mieszkańcy poznawali chrześcijaństwo od strony formalnej – poprzez chrzest. Na przełomie XII i XIII wieku tworzą się początki sieci parafialnej. Parafia obejmuje swym zasięgiem bardzo rozległe tereny. Pierwsze świątynie były budowlami drewnianymi, co potwierdzają źródła z okresu rozkwitu i schyłku średniowiecza w Polsce. Kościół św. Klemensa położony był poza wsią, na wzgórzu. Czyniło go to widocznym z dalszych stron. Istniał on jeszcze przed wprowadzeniem na tym terenie osadnictwa na prawie niemieckim. Dostępny materiał naukowy pozwala przyjąć za wiarygodną tezę, że kościół lędziński ufundował ród Gryfidów, słynący z wielu fundacji klasztorów i świątyń. W ocenie Ludwika Musioła, autora wielu monografii parafii położonych na terenie historycznej ziemi pszczyńskiej, nie można wykluczyć, że to Jaksa z Miechowa mógł być fundatorem lędzińskiego kościoła. Pierwsze wzmianki w źródłach znajdziemy dopiero na początku XIII wieku. To najwcześniejsza dotąd dla nauki data związana z historią kościoła i parafii lędzińskiej.

Istnienie kościoła na klemensowym wzgórzu nie oznacza, że wtedy istniała parafia. Ludność mieszkała w grodach lub w otwartych osadach. Rozmieszczenie wsi było zróżnicowane. Pierwsze informacje dot. kościołów na ziemiach polskich pochodzą z początku XI wieku, gdyż po zjeździe gnieźnieńskim ustalono dopiero sieć biskupstw na naszych ziemiach. Mamy do czynienia z tworzeniem się sieci parafii. Książę dzielnicowy przez XI stulecie uważał się za zwierzchnika kościoła, wyznaczając biskupów, a później podsuwając ich kandydatury kapitule czy papieżowi. On też zapewniał utrzymanie duchowieństwu poprzez dziesięcinę z własnych dochodów, a także był fundatorem klasztorów i kościołów. Tak powstawała sieć parafialna. Na przełomie XII i XIII wieku, w miarę przybywania nowych kościołów i kaplic, na Śląsku zaczynają się ustalać granice obwodów parafialnych, a prowadzona akcja osadnicza przyniosła na przełomie XIII i XIV wieku kilkukrotny wzrost liczby kościołów.

Pierwsze informacje związane z zasięgiem parafii lędzińskiej św. Klemensa podaje nam Jan Długosz. Wówczas należały do parafii: Lędziny, Krasowy, Kosztowy, Imielin, Chełm, Bieruń, Urbanowice, Cielmice, Bojszowy, Ściernie i Paprocany. W połowie XV stulecia parafia lędzińska sięgała swymi granicami: na wschodzie do rzeki Wisły, na południu do rzeki Gostyni, na zachodzie łączyła się z parafią mikołowską (później, tyską – od 1400 roku) a na północy z parafią mysłowicką. W 1598 roku do parafii przynależały: Lędziny, Urbanowice, Chełm i Paprocany, a dziesięcinę na rzecz lędzińskiego kościoła oddawały: Imielin, Jaworzno, Ciężkowice, Szczakowa i Ściernie. Przynosiło to lędzińskiemu proboszczowi spore dochody. Zdaniem L. Musioła był to obszar o wielkości szacunkowej około 200 km².⁴

4D. Kostyra, A. Musialik. Klimont matką kościołów, Bieruń 2001, s. 10-13.

Kościół św. Klemensa

Ulica J. Ch. Ruberga w Hołdunowie